1. Vị trí của chùa Hương Tích Hà Tĩnh
Nằm ở độ cao 650m so với mặt nước biển, chùa Hương Tích Hà Tĩnh nằm ở lưng chừng đỉnh Hương Tích – một trong những ngọn núi đẹp, hùng vĩ nhất của dãy Hồng Lĩnh thuộc xã Thiên Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh. Chùa có tên gọi đầy đủ là Hương Tích Cổ Tự. Dân gian còn gọi đây là chùa Thơm. Chùa Hương Tích theo hệ phái Phật giáo Bắc Tông, thờ Quan Âm Bồ Tát.
2. Sự tích chùa Hương Tích Hà Tĩnh
Chùa được xây dựng từ thời Trần, gắn với truyền thuyết cổ xưa xứ Thiên Cầm. Đó là sự tích Bà Chúa Ba – tức công chúa Diệu Thiện, con gái của vua Sở Trang Vương nước Sở đã đến tu hành và đắc đạo ở đây.
Chuyện kể rằng, vua Sở Trang Vương chỉ có 3 người con gái: Diệu Duyên, Diệu Ân, Diệu Thiện. Khi 3 nàng đến tuổi trưởng thành, nhà vua đều muốn 3 người họ cùng lấy quan thần trong triều để có được chỗ dựa vững chắc sau này. Nhưng khác với hai chị em của mình, Diệu Thiện biết được tên tướng quân mình phải lấy là một kẻ ác độc nên đã kiên quyết phản đối khiến vua rất tức giận. Đau lòng, công chúa Diệu Thiện bỏ đi, nương nhờ cửa Phật tại ngôi chùa Hương Tích.
Nhưng tên tướng quân kia không chịu bỏ cuộc, hắn tìm đến tận nơi phóng hỏa ngôi chùa để ép công chúa phải ra. May mắn thay, Diệu Thiện cùng các tăng ni được Đức Phật che chở nên vẫn bảo toàn được tính mạng của mình. Phật còn sai Bạch Hổ đem nàng sang nước Việt Thường Thị để tu hành, đến nơi hang động Thiếu Lĩnh nằm trên núi Hồng Lĩnh. Chẳng bao lâu, tiếng lành đồn xa, Diệu Thiện đã được người người biết đến là một vị sư cô bác ái, nhân từ.
Về phía vua Sở Trang Vương, sau khi con gái bỏ đi thì đau buồn vô cùng, lâu ngày sinh thành tâm bệnh, ngày càng trở nên yếu dần. Một thần y đến bắt bệnh đã chỉ cho vua một cách có thể giúp ngài khỏi bệnh: đó là cần một bàn tay và mắt của một người con gái của vua. Diệu Ân, Diệu Duyên nghe được tin này thì đều run sợ mà kiếm cớ khước từ. Thần y lại mách cho nhà vua một cách khác, đó là đi xin bàn tay và mắt của vị ni cô nổi tiếng từ bi ở nước Việt Thường Thị. Vua nghe xong liền nhanh chóng cử sứ giả sang nước Việt Thường Thị cầu xin. Biết được sự tình, Diệu Thiện không chút chần chừ bèn móc mắt, cắt tay cho sứ giả đem về chữa bệnh cho cha. Mãi đến khi vua uống thuốc, khỏi bệnh và sai người sang tạ ơn, thì mới biết đó chính là vị thuốc làm từ chính bàn tay và mắt của con gái mình.
Cảm động trước tấm lòng hiếu thảo, từ bi của Diệu Thiện, Đức Phật đã hóa phép cho nàng mọc tay và mắt trở lại, sau đó hóa thành Phật Quan Âm. Ở chính nơi nàng đã tu hành và hóa Phật, nhân dân xây dựng lên thành ngôi chùa Hương Tích ngày nay.
3. Kiến trúc chùa Hương Tích Hà Tĩnh
Chùa Hương Tích thực chất là một quần thể di tích văn hóa tôn giáo Việt Nam cổ truyền, bao gồm nhiều ngôi chùa thờ Phật, đền thờ Thần và một số ngôi đền mang đậm nét đặc trưng của tín ngưỡng nông nghiệp và tín ngưỡng thờ mẫu.
Quần thể này được chia thành 3 phần chính: Thượng điện, đền Thiên Vương và am Thánh mẫu (nơi dân gian tương truyền rằng công chúa Diệu Thiện đã đắc đạo hóa Phật ở đó). Phía sau chùa là những bóng cây cổ thụ tỏa bóng rêu phong, những tảng đá lớn vươn mình trong mây trời tạo nên một vẻ cổ kính rêu phong, mang vẻ cô tịch,trầm tư huyền ảo đến lạ kỳ cùng sự thiêng liêng của miền đất Thánh. Ngoài ra, xung quanh quần thể còn có sự xuất hiện của nhiều thắng cảnh như miếu Cô, am Phun Mây, động Tiên nữ, suối Tiên tắm, khe Quỷ khóc,…
Một trong những nét đặc sắc nhất trong kiến trúc của quần thể di tích chùa Hương Tích chính là cung Tam Bảo, nơi ngụ tại của nhiều pho tượng Phật có niên đại hàng trăm, hàng nghìn năm, trong đó đặc biệt phải kể đến 50 pho tượng Phật cao ngang tầm ngực, đang trong tư thế ngồi im thanh tịnh, mây gió vờn quanh.
Lưu Công Đạo trong “Thiên Lộc Huyện Phong Thủy Cổ Chí” năm 1811 đã mô tả: “Trên đỉnh núi có bức thành đá, bên thành có 99 cái nền, cái nào cũng được ghép bằng đá mài đẽo trơn phẳng làm nền gọi là Trang Vương. Người ta lấy đá xây thành am. Trong am đặt tượng Quan âm và một số tượng bằng đá. Bên phải am có chùa Phật, bên trái am có đền thờ đại vương Núi Hồng. Trong đền có tâm bia vua ban chữ thếp vàng. Một con suối xanh theo bậc đá đi lên, mỗi bước là một phong cảnh khác nhau. Lên cao trông khắp bốn phương, đúng là nơi danh thắng đệ nhất ở miền Hoan Châu”.
4. Chùa Hương Tích đã gặp phải biến cố gì
Do trải qua một trận hỏa hoạn lớn năm 1885, phần lớn các công trình kiến trúc, tượng phật, hiện vật trong chùa Hương Tích bị thiêu rụi, chỉ sót lại một vài công trình kiến trúc đơn lẻ, gạch lát thời Trần, quả chuông thời Lê. Phải đến năm 1901, chùa mới được vận động xây dựng lại dưới thời Tổng đốc An -Tĩnh là Đào Tấn. Các công trình kiến trúc như đền, am, chùa hầu hết đều được khởi tạo lại trả về dáng vẻ nguyên xưa. Nhưng tiếc thay Phật Phả và Bia ký của chùa Hương Tích không còn. Bởi vậy mà sử liệu về chùa Hương Tích được khởi công xây dựng vào ngày tháng năm nào không có tư liệu nào ghi lại chính xác, mà dự trên các phỏng đoán của các nhà nghiên cứu về sau.
Sau một trận hỏa hoạn lớn xảy ra vào năm 1885, gần như hầu hết các công trình kiến trúc và hiện vật trong chùa đã bị cháy thành tro. Mãi đến năm 1901, ngôi chùa mới được tổng đốc An Tính cho xây dựng lại năm 1910 và đến năm 2003 thì kiến trúc của chùa đã được tu sửa lại thêm một lần nữa. Trải qua bao tháng năm bão táp, kiến trúc chính của các chùa, am, đền của quần thể chùa Hương Tích nhìn chung vẫn được khởi tạo lại dáng nét cổ xưa, chỉ tiếc là Phật Phả và Bia ký đều không thể khôi phục nên các sử liệu về thời gian chính xác xây dựng chùa đều không có con số chính xác cụ thể mà chủ yếu là dựa vào phỏng đoán của các nhà sử học sau này.
5. Lễ hội tại chùa Hương Tích
Sau tết Nguyên Đán, chùa Hương Tích sẽ bắt đầu khai hội. Lễ hội kéo dài đến hết tháng 3 âm lịch hàng năm. Ngày hội chính được chùa tổ chức vào 18/2 âm lịch. Đây là ngày mà công chúa Diệu Thiện hóa Phật.
Lễ hội chùa Hương Tích Hà Tĩnh là nét đẹp văn hóa tín ngưỡng truyền thống của người dân bản địa nói riêng và của Phật tử gần xa trên cả nước nói chung. Đây là dịp để du khách trải nghiệm các hoạt động văn hóa dân gian của người Việt xưa.
Khách thập phương đến tham quan chùa Hương Tích không chỉ để ngắm nhìn cảnh đẹp, và lối kiến trúc cổ kính của chùa mà còn lại để hòa mình vào không khí lễ hội truyền thống được diễn ra hàng năm vào ngày đầu tháng Giêng đến mùng 19/2 Âm lịch.
Đến Hà Tĩnh du lịch, du khách nên một lần ghé qua chùa Hương Tích. Không chỉ là cơ hội tuyệt vời để ngắm nhìn lối kiến trúc huyền ảo, thanh tịch, cổ kính của chùa mà còn là dịp để nhìn ngắm lại những vẻ đẹp văn hóa, tín ngưỡng của dân tộc Việt Nam ta.
