1. Thời gian diễn ra hội Vật cù
Hội Vật cù Thanh Chương được tổ chức vào dịp Tết nguyên đán hàng năm, bắt đầu từ ngày mồng Hai, mồng Ba tết đến hết Khai hạ mồng Bảy tháng Giêng, thu hút mọi làng, mọi xã tham gia.
Ngoài dịp này, đến kỳ tế lễ đền Bạch Mã (Võ Liệt – Thanh Chương) – nơi thờ tướng quân Phan Đàn – vào các ngày 12 – 13 và 14 tháng 6 âm lịch, Hội vật cù lại được tổ chức ngay tại đền với quy mô nhỏ hơn, mang yếu tố tâm linh. Chính vậy, nên dịp này, Hội cù rất trang nghiêm tuy vẫn náo nhiệt như vốn có.
Tuy nhiên, dù tổ chức vào dịp Tết nguyên đán hay vào dịp tế lễ đền Bạch Mã, thì Hội vật cù vẫn là một hội lễ tập trung thu hút đông đảo mọi người đến từ các làng xã, thôn xóm trong vùng cùng tham gia.
2. Nguồn gốc trò chơi dân gian Vật cù
Vật cù là một trò chơi dân gian gắn với vùng đất Thanh Chương khá lâu đời. Theo các cụ cao niên địa phương cho biết nguồn gốc của trò chơi dân gian Vật cù đã tồn tại cách ngày nay hơn 5 thế kỷ, gắn với truyền thuyết Phan Đà, một vị tướng thời nhà Lê được thờ chính trong đền Bạch Mã, xã Võ Liệt, huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An – một trong bốn ngôi đền lớn có kiến trúc đẹp bậc nhất xứ Nghệ: “Nhất Cờn, nhì Quả, tam Bạch Mã, tứ Chiêu Trưng”.
Truyền thuyết kể lại: Năm Giáp Thìn (1424) sau khi Bình định vương Lê Lợi tiến quân vào vùng đất Nghệ An, đã đến vùng Đa Lôi, Tổng Bích Triều, huyện Thổ Du thuộc huyện Thanh Chương ngày nay để tuyển mộ binh lính chuẩn bị đánh đuổi quân Minh xâm lược.
Hưởng ứng lời kêu gọi của Lê Lợi, Phan Đà đã xin gia nhập vào nghĩa quân của Lê Lợi và được Vua Lê Lợi giao cho việc cai quản vùng đất Thổ Du và tuyển mộ dân đinh, trai tráng khỏe mạnh, nhanh nhẹn của địa phương để sung quân đánh giặc.
Với trí thông minh của mình, ông đã nghĩ ra một hình thức tuyển binh tương đối đơn giản song lại khá hiệu quả là tổ chức thi Vật cù…
Từ đó đến nay, Vật cù đã là một sinh hoạt văn hoá mang đậm nét dân gian được mọi người dân huyện Thanh Chương ưa thích và trở thành nét đẹp văn hóa tinh thần không thể thiếu của những làng quê vùng Thanh Chương, Đô Lương, Nam Đàn trong dịp đầu xuân năm mới và lễ hội làng, nhưng sôi nổi và náo nhiệt hơn cả là ở xã Võ Liệt, nơi được xem như là xuất xứ của trò chơi thượng võ này.
3. Hội Vật cù – Trò chơi khá đơn giản, không tốn kém song lại hết sức hấp dẫn
Để chuẩn bị cho Hội Vật cù, trước đó ít ngày, Ban Tổ chức chuẩn bị một quả cù được làm từ gốc chuối, đặc biệt thích hợp là gốc chuối hột loại lớn, đào lên lấy củ. Dùng dao sắc đẽo củ chuối thành hình tròn có đường kính cỡ 30cm, trọng lượng 5 – 7kg là có quả cù đảm bảo yêu cầu. Quả cù phải sạch nhựa và có độ dẻo cần thiết, bởi nó thường xuyên bị giành giật, quăng ném mạnh dễ vỡ trong khi chơi. Vì vậy, quả cù sau khi lược đẽo xong, được luộc qua nước sôi, vớt ra phơi nắng khá kỹ. Lúc này quả cù có màu sẫm và rất dẻo, không bị nứt vỡ khi chơi.
Sân chơi cù thường là những sân cát bên bờ sông hay trong làng, chiều dài độ 50m, ngang 25m.
Có ba hình thức chơi cù: cù gôn, cù đẩy và củ nước. Cả ba lối chơi này đều có chung hình thức tính điểm và bố trí giống nhau, đối với trò vật cù ở đền Bạch Mã thường tổ chức Vật cù gôn tức là ở hai đầu sân của mỗi bên đào một hố sâu rộng 50 x 50cm, phía trên cắm 1 lá cờ hội.
Mỗi trận diễn ra khoảng 15 phút, mỗi đội có 7 người tham gia tranh cù, vật cù để làm sao đưa được quả cù vào đích của phe đối phương. Để phân biệt người của hai đội, Ban Tổ chức quy định màu sắc thông qua dải khăn màu vàng và đỏ quấn ngang hông.
Tuy từ xưa không có một điều luật cụ thể, nhưng trong Hội Vật cù không hề có lối chơi thô bạo, ác ý. Rất quyết liệt nhưng cũng rất trong sáng. Kết thúc cuộc chơi, đội nào có số lần đưa cù vào đích của đối phương nhiều hơn là đội thắng. Giải thưởng chỉ mang tính tượng trưng, danh dự.
Ở hội cù trong Lễ hội đền Bạch Mã, du khách thập phương xem và cổ vũ rất đông, hò reo, đánh trống chiêng cuồng nhiệt cổ vũ cho đội nhà và tán thưởng những đường chạy cù ngoạn mục…
Nét đẹp trong Hội Vật cù còn thể hiện ở chỗ ngay cả những làng không giành giải cũng không cay cú ăn thua. Họ cùng đến với làng đoạt giải để chia vui chúc mừng, bởi với mọi người hội vật cù ngoài tính chất là một cuộc thi tài còn mang những ý nghĩa tâm linh sâu xa. Đến nay, Hội Vật cù đã được xem là một hội truyền thống chứa đựng những giá trị văn hoá tinh thần ở Thanh Chương, rất được mọi người quan tâm và phát huy.
