1. Thời gian diễn ra và ý nghĩa lễ hội Tiên Công
Lễ hội Tiên Công hay còn gọi là lễ “rước người”, vốn là một lễ hội độc đáo và được tổ chức quy mô trên địa bàn thị xã Quảng Yên. Lễ hội diễn ra từ ngày mùng 5 – 7 tháng giêng âm lịch để tưởng nhớ các vị Tiên Công đã khai khẩn, lập nên hòn đảo Hà Nam, Quảng Yên trù phú hôm nay.
2. Truyền thuyết về lễ hội Tiên Công
Theo truyền thuyết xưa
Truyền thuyết kể rằng, vùng đảo Hà Nam là do một số nhóm Tiên Công và dân cư từ kinh thành Thăng Long đến đây quai đê, lấn biển, tạo dựng thành. Mỗi độ xuân về, các cụ Tiên Công (những người đầu tiên có công khai phá và tạo lập nên vùng đảo Hà Nam) lại nhớ những buổi hội hè, đình đám chốn kinh thành xưa, nên đã mời các bô lão tuổi tác cao nhất trong làng xã “trộm” đóng y phục giống như đức vua ngồi lên võng đào, kiệu rồng để con cháu xúm lại nghinh rước lên miếu đường và bày soạn vật phẩm tế lễ.
Mọi hoạt động diễn ra như thể ở triều đình với lọng che, phường nhạc bát âm, hát xướng… dần dần đã hình thành một lễ hội “Rước người” độc đáo của vùng đảo này.
Theo các tư liệu lịch sử
Còn theo các tư liệu lịch sử, thì từ thời Lý – Trần đã có một số vạn chài đến vùng đất Quảng Yên ngày nay sinh sống, họ đã dựa vào những gò đất cao trên triều để dãi chài, phơi lưới. Đến đầu thế kỷ XV, khoảng từ năm 1434 – 1500, có 6 nhóm Tiên Công và dân cư đến quai đê lấn biển, khẩn hoang đất đai trồng lúa, lập làng, tạo thành khu đảo Hà Nam. Trong đó có 17 vị Tiên Công, người quê ở phường Kim Hoa (nay là phường Kim Liên), huyện Thọ Xương, phủ Hoài Đức, phía Nam thành Thăng Long (nay là Hà Nội).
Để tưởng nhớ công ơn các vị Tiên Công, người dân toàn xã Phong Lưu đã lập miếu thờ thập thất Tiên Công ở thôn Cẩm La để tuần rằm lễ tiết, tứ thời phụng thờ.
Trải qua nhiều trăm năm theo lịch sử dân tộc, lễ hội Tiên Công vẫn giữ nguyên sắc độc đáo của một lễ hội cổ xưa (thế kỷ XV). Năm 1990, lễ hội Tiên Công đã được Nhà nước xếp hạng di tích đặc biệt cấp quốc gia.
3. Lễ hội Tiên Công
Phần Lễ
Mở đầu Lễ hội Tiên Công là lễ “Ra cỗ họ” hay còn gọi là “Lễ tế Tổ” được các dòng họ Tiên Công tổ chức vào ngày mùng 4 tháng giêng âm lịch hằng năm, đây là nghi lễ lớn nhất ở các từ đường thờ tiên công trong năm. Ngày mùng 4 tháng giêng, gia đình cụ thượng có lễ vật đến từ đường họ nội và họ ngoại để kính cáo với tiên công và tổ tiên đã ban phúc ấm cho cụ thượng được lên chiếu thọ. Đồng thời, kính báo cho hội đồng gia tộc năm nay cụ được thượng thọ và mời hội đồng gia tộc đến nhà dự lễ mừng thọ. Lễ “Ra cỗ họ” là lễ cầu mong tiên công và tổ tiên phù hộ cho cháu, con một năm mới an khang thịnh vượng; vừa là lễ cúng tiễn tiên công, tổ tiên ở từ đường họ theo thuần phong mỹ tục của người dân địa phương và cũng là ngày hội của dòng họ.
Ngày mùng 5 tháng giêng, con cháu trong gia đình có cha mẹ thượng thọ chuẩn bị trang trí khuôn viên gia đình theo nghi lễ truyền thống mừng thọ; chuẩn bị trang phục áo gấm, khăn thêu chữ thọ, gậy thọ cho cha mẹ, chuẩn bị bàn ghế, cỗ bàn để ngày hôm sau, mùng 6 tháng giêng làm lễ mừng thọ cho cụ thượng tại gia đình như một ngày hội đoàn tụ.
Ngày mùng 6 tháng giêng, các gia đình không tổ chức đoàn rước cụ thượng về miếu Tiên Công lễ tổ thì tổ chức đoàn chỉ đội lễ đưa cụ thượng lên miếu lễ tổ, truy ơn tiên công. Những gia đình có cha mẹ thượng thọ có điều kiện sẽ cùng dòng họ và làng xóm tổ chức đoàn rước cụ thượng bằng võng đào về miếu Tiên Công lễ tổ, gọi là nghi lễ “Rước thọ” “Rước người” cùng với công tác chuẩn bị lễ vật và các đồ nghi trượng, trang phục, đội nhạc lễ, kiệu võng đào cho đoàn rước được chuẩn bị từ hàng tháng trước khi diễn ra lễ hội.
Lễ hội Tiên Công đông vui và rực rỡ nhất là ngày chính hội (mùng 7 tháng giêng) với nghi lễ “Rước người” độc đáo nhất trong cả nước, thể hiện sự ngưỡng vọng, tôn vinh các tiên công, mang đậm bản sắc văn hóa của cư dân vùng cửa biển Bạch Đằng.
Phần Hội
Ngoài phần lễ độc đáo, phần hội cũng vô cùng phong phú và đặc sắc với nhiều hoạt động văn hóa, các trò chơi dân gian: Chơi đu, chọi gà, cờ người, tổ tôm điếm, hát đúm, đấu vật, đắp đê… Trong đó, đặc biệt là nghi thức cụ thượng đắp đê và đấu vật mở đầu cho lễ hội.
Ngày xưa, khi các cụ thượng lễ tiên công xong, hàng xã mời hai cụ thượng còn khoẻ ra trước cửa miếu tiên công làm nghi lễ đắp đê. Dân làng đã đắp sẵn một con đê nhỏ tượng trưng ở trước cửa miếu Tiên Công. Chuẩn bị những hòn đất đã được xẻ vuông vắn để các cụ thượng đắp lên con đê. Nghi lễ này còn gọi là lễ động thổ. Sau nghi lễ này, các gia đình, làng xã mới được đào mương, bồi trúc đê điều, cày cấy. Trước đây, những gia đình có người mất vào những ngày Tết cũng phải chờ qua lễ động thổ này mới được tổ chức lễ tang và đào huyệt. Nếu ai vi phạm, trong năm đó các làng, xã xảy ra việc gì, thì hàng tổng sẽ bắt phạt vạ.
Sau nghi lễ động thổ, các cụ thượng tiếp tục thực hiện nghi thức đấu vật. Hai cụ thượng chỉ làm động tác quấn chỉ đi mấy vòng rồi ôm nhau quay một hai vòng, cụ nào khoẻ nhấc bổng cụ thượng kia lên khỏi mặt đất là cụ ấy thắng cuộc. Nghi lễ đắp đê và đấu vật của cụ thượng mang ý nghĩa nhắc nhở, giáo dục con cháu rèn luyện sức khỏe, đắp đê, làm thủy lợi, chống chọi với mưa bão, triều dâng bảo vệ xóm làng và từ đường hương hỏa của tổ tiên.
Đến giờ ngọ ngày chính hội, đoàn tế đại diện Tứ xã tổ chức “Tế giã”, kết thúc lễ hội. Mọi người ra về, hẹn mùa hội năm sau…
Lễ hội Tiên Công với những nét đặc sắc, độc đáo trong cả phần lễ và phần hội, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa cộng động, sinh hoạt tâm linh, giáo dục truyền thống đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”; nhu cầu vui chơi giải trí của nhân dân dịp đầu xuân, đã trở thành di sản văn hóa phi vật thể có sức lan tỏa rộng lớn trong cộng đồng nhân dân và du khách.
