1. Làng nghề Thổ Hà ở đâu
Cách Hà Nội khoảng 48km, làng cổ Thổ Hà thuộc xã Vân Hà, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang. Đây được coi là mảnh đất “địa linh nhân kiệt,” nổi tiếng trong cả nước với nghề làm gốm và quần thể kiến trúc cổ thuần Việt mang đậm dấu ấn của văn hóa đồng bằng Bắc Bộ.
2. Làng nghề Thổ Hà vang bóng một thời
Nghề gốm ở Thổ Hà phát triển rực rỡ từ thế kỉ 14. Đây là một trong ba trung tâm gốm sứ cổ xưa nhất của người Việt, bên cạnh làng gốm Phù Lãng (Quế Võ, Bắc Ninh) và Bát Tràng (Gia Lâm, Hà Nội). Sản phẩm của làng nghề này đã có thời nổi danh khắp thiên hạ.
Từ lúc có nghề gốm đến đầu những năm 90 của thế kỷ 20, cả làng chỉ sống bằng nghề gốm. Gốm Thổ Hà mang những nét đặc sắc riêng hiếm có như: độ sành cao, không thấm nước, tiếng kêu như chuông, màu men nâu đỏ mịn màng, ấm áp và gần gũi. Gốm có độ bền vĩnh cửu dù được chôn trong đất, ngâm trong nước. Làng chỉ làm đồ gốm gia dụng, những chum vại, tiểu sành, chĩnh chõ…
Những mảnh gốm còn sót lại trên các bức tường vẫn nguyên hình vẹn trạng, hồn gốm như còn đọng mãi. Sự hưng thịnh của nghề gốm đã giúp người dân xây dựng một quần thể kiến trúc đình, chùa, văn chỉ, cổng làng, điếm bề thế uy nghi.
3. Khám phá làng Thổ Hà – Quần thể kiến trúc cổ thuần Việt
Làng Thổ Hà, xã Vân Hà, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang không chỉ là nơi lao động, sản xuất và tổ chức sinh hoạt văn hóa tinh thần. Mà còn lưu giữ những phong tục tập quán tốt đẹp, một mảnh đất địa linh nhân kiệt, đã từng nổi tiếng cả nước với nghề gốm cổ truyền. Nơi gắn kết quan hệ dòng tộc, xóm giềng bằng những ký ức rất gần gũi, bình dị, thân thương.
Đến nơi đây, ta thấy cảnh tấp nập ngược xuôi, trên bến dưới thuyền của dòng sông Cầu, được ngắm những cây đa cổ thụ sừng sững vươn lên giữa đất trời, thăm những công trình kiến trúc vô cùng độc đáo như: Đình, chùa, từ chỉ Thổ Hà, cổng làng, miếu làng, điếm làng, giếng cổ, hay những con ngõ nhỏ cổ kính và rêu phong được làm bằng gạch nung, gốm, tiểu sành; thăm các gia đình làm mì gạo, nấu rượu, làm bánh đa nem… Tất cả đã tạo nên vẻ đẹp mộc mạc nhưng vô cùng độc đáo, mang dấu ấn đặc trưng của một làng quê vùng đồng bằng Bắc Bộ.
Thổ Hà nổi tiếng với những kiến trúc cổ từ nhà cửa đến cổng làng, khu giếng cổ đều được làm bằng gạch nung và sành đắp nổi không tráng men. Đặc biệt, nơi đây còn hiện hữu ngôi chùa cổ kính và ngôi đình bề thế – một kiệt tác của kiến trúc cổ truyền Việt Nam.
Cổng làng, nhà cổ, ngõ nhỏ rêu phong
Làng quê bắc bộ nào cũng có ít nhất 01 cổng làng. Thổ Hà cũng vậy. Cổng làng cùng 4 ngôi điếm của 4 xóm là một trong những công trình kiến trúc nét đặc trưng của làng. Cổng làng Thổ Hà là một công trình nổi tiếng đẹp ở hạ và trung lưu sông cầu. Quanh khu vực cổng làng, đình chùa có những cây đa hàng trăm năm tuổi. Hội tụ nhiều tinh hoa của người Việt cổ. Có nhiều nhà cổ bề thế, nhà cổ đại khoa 7 gian, trung khoa 3 gian 2 dĩ, trạm trổ cầu kỳ và tinh xảo. Nhiều ngõ nhỏ hun hút, cổ kính rêu phong làm bằng gạch nung, gốm, tiểu sành…
Cổng nằm ở ngay đầu làng phía trước đình, bên tả là hồ nước rộng, bên hữu có cây đa hàng trăm năm tuổi mang đậm dấu ấn văn hóa của cư dân đồng bằng Bắc Bộ. Ngoài ra, trong làng vẫn còn lưu giữ được một số ngôi nhà cổ xây dựng cách đây trên 100 năm, tiêu biểu cho các ngôi nhà cổ thuộc đồng bằng Bắc Bộ.
Đình Thổ Hà
Đình Thổ Hà là một ngôi đình nổi tiếng của xứ Kinh Bắc, là bông hoa của nghệ thuật chạm khắc Việt Nam và được xếp hạng là di tích Kiến trúc, Nghệ thuật cấp Quốc Gia. Đình được xây dựng vào năm 1692, thời vua Lê Hy Tông và là một công trình kiến trúc quy mô với nghệ thuật điêu khắc độc đáo từng được Viện bảo tàng Viễn Đông Bác Cổ xếp hạng.
Ðình thờ thành hoàng làng là Lão Tử và tổ sư nghề gốm Ðào Trí Tiến. Đây là ngôi đình cổ thứ hai ở Bắc Giang (sau đình Lỗ Hạnh được xây dựng năm 1576). Đình Thổ Hà tiêu biểu cho không gian tâm linh, văn hóa của người Việt với nét kiến trúc đặc trưng, các mảng chạm khắc thể hiện đề tài “tứ linh, tứ quý” hoa lá cách điệu, chim thú và con người. Hiện đình còn lưu giữ được chín tấm bia cổ chứa nhiều giá trị nghiên cứu văn hóa, lịch sử.
Chùa Thổ Hà
Chùa Thổ Hà có tên là “Đoan Minh Tự” là một di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Chùa xây dựng theo kiểu nội công ngoại quốc, có quy mô lớn, bao gồm cổng tam quan, gác chuông và tiền đường. Tam quan chùa nằm sát sau đình. Gác chuông và tiền đường được chạm trổ lộng lẫy với các đề tài rồng mây, hoa lá…
Trong chùa có tượng Phật tổ Như Lai to lớn và tượng Phật bà Quan Âm ngồi trên tòa sen. Từ tòa Tam Bảo theo hai dãy hành lang vào tới Động Tiên, là một công trình kiến trúc hiếm có. Động tiên đã ghi lại đầy đủ hình ảnh Thích Ca từ lúc mới sinh ra, lúc trưởng thành và khi lìa bỏ kinh thành vào động tu hành đến đắc đạo. Tiếp theo đi qua sân rộng tới nhà Tổ, nơi đây thờ Sư Tổ và các vị sư đã trụ trì tại chùa.
Từ chỉ Thổ Hà
Nơi khắc ghi truyền thống hiếu học của làng: Là di tích cấp quốc gia (Quyết định số 295/VH-QĐ ngày 12/2/1994 của Bộ trưởng Bộ Văn hóa – Thông tin). Từ chỉ Thổ Hà được xây dựng từ thế kỷ thứ XVII, là nơi thờ Khổng Tử và thờ 72 vị tiên hiền. Hằng năm vào ngày 7 tháng Giêng, ngày Tuần, Rằm, Mùng một và các ngày đặc biệt như vào mùa thi cử Từ chỉ Thổ Hà lại đón rất nhiều du khách. Nơi đây lưu giữ nhiều đồ thờ, hiện vật, hoành phi, câu đối, 08 bia đá rất cổ, quý, có nội dung ghi chép lại tên tuổi những người con làng Thổ Hà đỗ đạt trên con đường khoa cử.
Trung tâm gốm – sứ vang bóng một thời
Nằm bên tả ngạn sông Cầu với ba mặt liền sông, Thổ Hà giống như một ốc đảo giữa bốn bề sông nước. Vì lẽ đó người dân Thổ Hà không canh tác nông nghiệp mà chủ yếu sống bằng nghề thủ công truyền thống. Được biết đến sớm nhất với nghề gốm nổi tiếng gần xa – Là một trong ba trung tâm sản xuất gốm cổ xưa nhất của người Việt. (Phù Lãng – Bát Tràng – Thổ Hà). Là cái nôi đầu tiên của nghề gốm thế kỷ thứ XIV.
4. Ẩm thực Thổ Hà
Bên cạnh những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể vô cùng đặc sắc, Thổ Hà còn nổi tiếng với những nét văn hóa ẩm thực dân dã, bình dị mà đậm đà, hình thức hấp dẫn, công phu chế biến khiến mỗi người thưởng thức sẽ nhớ mãi không quên. Đó là bánh đa nướng, bánh đa nem, mỳ gạo, bánh khúc tai mèo, chè xắn, xôi xéo, cháo bánh canh, xôi nén, xáo chuối, xáo mực…
Với tất cả những nét cổ kính trầm mặc, một bề dày lịch sử văn hóa lâu đời và sự sống vẫn nhộn nhịp, Thổ Hà như là một cây cầu nối liền hiện tại với quá khứ, là địa điểm thu hút nhiều nhà nghiên cứu, du khách trong và ngoài nước đến với nơi đây.
