1. Đền Tam Giang – Chùa Đại Bi thờ ai
Thần Thổ Lệnh
Đền Tam Giang thờ nhân vật lịch sử huyền thoại thời Hùng Vương dựng nước là thần Thổ Lệnh. Ông là thần làng – thần sông Bạch Hạc. Ông đã có công chu du thiên hạ tìm phương thuốc quý chữa trị tật bệnh cho muôn dân. Khi mất lại linh ứng giúp cho các tướng lĩnh đánh giặc ngoại xâm giữ nước.
Ông đã cùng với người anh sinh cùng bọc với mình là Thạch Khanh thi bước qua sông và thắng cuộc. Được Lý Thường Minh đô đốc Phong Châu đắp tượng thờ tại Thông Thanh Quán (đền Tam Giang Bạch Hạc).
Hiện nơi đây vẫn còn vết chân Thần trước đền và gót chân Thần bên Bến Gót (nay là phường Bến Gót, thành phố Việt Trì).
Bà Quách A Nương
Ngôi đền còn thờ Đức Thánh Bà Quách A Nương. Bà là một nữ tướng tài của Hai Bà Trưng có tên hiệu là Khâu Ni công chúa. Một người con của vùng quê Bạch Hạc.
Bà đã hưởng ứng lời hiệu triệu của Hai Bà Trưng. Cùng các chị em dựng cờ khởi nghĩa đánh đuổi quân Hán giành độc lập.
Chiêu Văn Vương Trần Nhật Duật
Thờ nhân vật lịch sử triều Trần là Chiêu Văn Vương Trần Nhật Duật, con trai thứ 6 của Trần Thái Tông. Ông đã có công thu phục chúa đạo Đà Giang trấn giữ vùng Tây bắc, lập phòng tuyến Bạch Hạc suốt 30 năm.
2. Lịch sử hình thành đền Tam Giang
Tích xưa kể lại rằng, thủa xa xưa, nơi đền tọa lạc là một đạo quân Thông Thánh. Được thành lập vào giữa thế kỷ VII (khoảng những năm 650).
Việc hình thành đền Tam Giang khởi nguồn từ truyền thống tín ngưỡng của tổ tiên và tôn thờ các anh hùng. Gắn liền với công cuộc dựng nước và giữ nước của dân tộc.
Lịch sử còn ghi lại rằng, trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên Mông ở thế kỷ XIII, triều đình nhà Trần đã nhiều lần lựa chọn ngã ba Bạch Hạc làm nơi huấn luyện quân sĩ.
Vào ngày tết Thượng nguyên năm Ất Dậu (1285), tướng quân Trần Nhật Duật đã cắt tóc thề với thần linh, tổ tiên nguyện đem hết lòng trung thành để báo ơn vua. Rồi chỉ huy quân sĩ ra trận, kiên cường mưu trí ngăn cản bước tiến công và tiêu hao sinh lực địch. Góp phần vào chiến thắng oanh liệt của quân dân nhà Trần.
Để bày tỏ lòng biết ơn công lao của vị anh hùng dân tộc, người dân nơi đây đã tôn thờ ông trong đền Tam Giang. Xuất phát từ tín ngưỡng Tam Phủ – một tín ngưỡng nguyên thủy của người Việt cổ. Trong đền Tam Giang thờ các nữ thần tự nhiên như: Mẫu Thoải – cai quản sông nước, Mẫu Thượng Ngàn – cai quản núi rừng, Mẫu Cửu Trùng – cai quản bầu trời…
Với lòng tôn kính, bái vọng các vị thần linh dân làng Bạch Hạc và du khách thập phương thường đến viếng đền và chùa nhằm bày tỏ khát vọng và mong muốn có cuộc sống an lành, mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, quốc thái dân an.
3. Kiến trúc đẹp lộng lẫy của đền Tam Giang – chùa Đại Bi
Trải qua bao thế kỷ, đền Tam Giang – chùa Đại Bi đã qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo mới có được vóc dáng và kiến trúc đẹp lộng lẫy như ngày nay.
Nằm trong khuôn viên rộng hơn 1000m2. Ngôi đền có vị trí đắc địa (điểm hợp giang của ba con sông hay còn gọi là tam giang). Phía trên là trời mây thoáng đãng. Xung quanh là non nước bao la, phong cảnh sơn thủy hữu tình.
Ngôi đền quay ra sông. Nhìn theo hướng Tây Bắc thấy núi Nghĩa Lĩnh – nơi thờ các đức Quốc tổ Hùng Vương. Với lối kiến trúc “tiền thần, hậu phật”. Đền gồm 2 tòa tiền tế và hậu cung. Nhà bốn mái, đao cong, nội thất chạm trổ các bộ tứ quý: “Long, ly, quy, phượng”, “tùng, cúc, trúc, mai”. Các nét chạm trổ hết sức tinh tế làm toát lên vẻ linh thiêng, hoàn mỹ.
4. Đền Tam Giang – chùa Đại Bi là Di tích lịch sử cấp Quốc gia
Trong đền Tam Giang lưu giữ nhiều hiện vật có giá trị lich sử, văn hóa, thẩm mỹ cao. Như bia đá “Hậu thần bia ký” (năm 1818). Chuông đồng “thông thánh quán chung ký” (niên đại 1830).
Đặc biệt quý giá là những bài minh chuông gắn liền với ngôi đền Tam Giang. Đó là thác bản chuông “Thông Thánh Quán” (năm 1321, đời vua Trần Minh Tông). Và “Phụng Thái Thanh từ” (niên đại Gia Long năm thứ 17)…
Đây là nguồn sử liệu quý giá giúp các nhà khoa học nghiên cứu, tìm hiểu nhiều mặt kinh tế, văn hóa, xã hội thời Trần.
Với những giá trị lịch sử to lớn, cùng với chùa Đại Bi, cụm di tích đền Tam Giang – chùa Đại Bi được Bộ Văn hóa,Thể thao và du lịch công nhận là Di tích lịch sử cấp Quốc gia vào tháng 6/2010.
Chùa Đại Bi, ngôi chùa cổ do Chiêu Văn Vương Trần Nhật Duật và cháu gái là công chúa Thiên Thụy xây dựng từ đời Trần (năm 1328). Chùa đã có gần 700 năm tuổi. Đứng trước ban Tam Bảo cùng những pho tượng cổ, du khách như bỏ lại phía sau bao lo toan, muộn phiền thế tục để nhất tâm hướng Phật. Bên thềm đá trước sân chùa, cây gạo cổ thụ sừng sững giữa đất trời, phía trước là dòng Lô cuộn chảy. Phong cảnh chốn đền Tam Giang, chùa Đại Bi thật linh thiêng giữa trời mây sông nước.
