1. Giới thiệu về đền Từ Hả
Vị trí đền Từ Hả
Đền Từ Hả tọa lạc trên một gò đất cao thôn Kép II, xã Hồng Giang, huyện Lục Ngạn. Ngôi đền không chỉ có kiến trúc đẹp và cổ kính, đây còn là chốn sinh hoạt tâm linh của cộng đồng các dân tộc vùng miền núi bao năm qua…
Thời nhà Lý nơi đây thuộc Động Giáp, châu Lạng của nước Đại Việt. Động Giáp là một động lớn có dòng họ Giáp sau đổi thành họ Thân, trong dòng họ có đến 3 người làm phò mã nhà Lý như:Thời Lý Công Uẩn có Giáp Thừa Quý làm phò mã; Thời Lý Thái Tông có Thân Thiệu Thái làm phò mã ( năm 1029); Thời Lý Nhân Tông có Thân Cảnh Phúc làm phò mã ( năm 1066). Có thể nói đây là vùng đất địa linh, nhân kiệt đã xuất hiện nhiều hào kiệt anh hùng.
Lịch sử ra đời đền Từ Hả
Theo sử cũ và thần tích còn lưu lại tại đền Hả cho biết: Thân Cảnh Phúc (một số tài liệu ghi là Thân Vũ Thành) là người dân tộc Tày sinh ra trong gia đình nhiều đời làm thổ mục ở Động Giáp (Bắc Giang ngày nay). Năm 1066, Thân Cảnh Phúc được vua Lý Thánh Tông gả con gái là công chúa Thiên Thành. Cùng năm đó, Thân Cảnh Phúc được bổ nhiệm là tri châu trấn ải vùng biên giới suốt từ Lạng Sơn đến một phần Quảng Ninh, Bắc Giang.
Thân Cảnh Phúc có công rất lớn trong việc củng cố, xây dựng Bắc Giang, Lạng Sơn từ một vùng đất “biên viễn”, “phên dậu” trở thành một trọng trấn, một pháo đài kiên cố cả về quân sự, kinh tế, văn hóa không chỉ đối với nhà Lý mà cả các triều đại về sau. Năm 1075, Thân Cảnh Phúc cùng các tù trưởng miền núi chỉ huy bộ binh phối hợp với Lý Thường Kiệt đánh thẳng lên thành Ung Châu, Liêm Châu (Trung Quốc) tiêu diệt quân nhà Tống đang chuẩn bị xâm lược nước Đại Việt. Mùa Xuân năm 1077, Thân Cảnh Phúc được giao tổ chức dân binh Động Giáp dùng chiến thuật du kích tiêu hao sinh lực quân Tống ở Bắc Giang, Lạng Sơn.
Sau khi ông mất, triều đình phong là: Đương Cảnh thành hoàng, tri biên đầu thượng tướng quân Vũ Thành tôn thần. Nhân dân từ khắp miền Lạng Sơn, Bắc Giang đều lập đền thờ ông.
2. Kiến trúc đền Từ Hả
Đền Hả tự được xây dựng trên một gò đất cao, trong khuôn viên rộng khoảng 400m2, cây xanh rợp bóng quanh năm. Đền Hả có bình đồ kiến trúc theo theo kiểu chữ Tam gồm có 3 hạng mục: đền Thượng – đền Trung và đền Hạ, bên cạnh đền là ngôi chùa Hả. Tất cả tạo thành một khối thống nhất và liên hoàn về kiến trúc chạy dọc theo bờ sông Lục Nam kéo dài khoảng hơn 400m.
Đền Từ Hả thờ Thượng tướng quân Thân Cảnh Phúc (Vũ Thành) – Người có công trong cuộc chống quân Tống xâm lược thế kỷ thứ XI (1075-1077). Phối thờ còn có 6 vị là Phò Mã và Công Chúa nhà Lý. Hiện nay đền còn lưu giữ được nhiều cổ vật quý có giá trị lịch sử văn hoá như đồ thờ, đồ rước… đặc biệt còn giữ được 21 đạo sắc phong của các triều đại. Năm 1991 đền đã được Nhà Nước công nhận xếp hạng Di tích Lịch sử-Văn hoá cấp Quốc Gia.
3. Lễ hội đền Hả
Cách thức tổ chức lễ hội
Theo lệ xưa việc tổ chức lễ hội đền Hả được chia cho 4 giáp: Kép, Trong, Hăng và Nguộm. Mỗi năm, 4 giáp chọn ra một Giáp đăng cai, một ban khánh tiết. Ban khánh tiết gồm: hội chủ; thầy cả; đương cai; thư văn; bồi tế; chắp hiện; hỏa khí; đạo tràng; các bậc trưởng lão; thủ từ; và 4 nhà chức trách của làng.
Ban khánh tiết có trách nhiệm tổ chức lễ hội theo nghi lễ và nghi thức của nhà thánh đã truyền lại từ xưa đến nay.
Thời gian diễn ra lễ hội
Hội đền Hả được tổ chức vào 3 ngày, mồng 7, mồng 8 và mồng 9 tháng Giêng hàng năm. Ngày mồng 8 là ngày chính hội. Trong cả 3 ngày đều có tổ chức tế, lễ tại đền và chùa. Riêng ngày mồng 8 được tổ chức tại Bãi Dược, vừa tế lễ, vừa diễn ra các trò vui.
Phần lễ
Cuộc rước và tế ở Bãi Dược được tiến hành từ giờ Mão đến giờ Ngọ của ngày mồng 8 tháng giêng. Đây là một màn diễn lại tích đức thánh Vũ Thành cầm quân đi đánh giặc giữ nước. Tích diễn này chính là nét độc đáo nhất và tiêu biểu nhất của lễ hội Từ Hả. Bắt đầu là nghi lễ giao tín được tổ chức trang nghiêm, tôn kính: Lễ giao tín được tế vào giờ Mão (6 -7 giờ sáng) do các quan viên đảm nhận. Đây là lễ dâng cỗ chay trình nhà Thánh, mời thánh cầm quân ra trận. Cỗ chay của các giáp được đưa lên bàn thờ của thánh để cúng gồm: bánh dày, bánh ít, bánh mật, bánh đậu nhừ, bánh bìa, giang, bánh chay, chè lam, chè mật, bánh mã, xôi, cơm, cam sành, trầu cau. Sau khi làm lễ các đồ rước như kiệu, hương án, bát bửu, binh khí, cờ quạt, ngựa hồng, ngựa bạch… được sắp xếp chỉnh tề, đầy đủ ở sân đền để chuẩn bị rước.
Đúng giờ Tỵ có lệnh cho đoàn rước khởi giá. Đoàn rước tượng trưng cho đoàn quân lên đường đi đánh trận. Vì thế đoàn rước phải đi rất trật tự âm thầm; cờ sai, quân rẹp đường chỉ lấy hiệu lệnh chuyền nhau 27 lá cờ ngũ hành được quấn lại vào cột cờ; trống, chiêng phải thu hết dùi không được đánh. Kỳ lân, sư tử ngựa đóng yên cương cũng im lìm bước. Hộ vệ vác đao, bát bửu nghiêm trang, đi đều không được nói. Kiệu ông, kiệu bà chậm rãi rước theo đoàn quân…Đoàn rước cứ im lặng đi qua miếu Bà Lão Hậu ở dưới gốc đa rồi qua bãi trống, bãi chiêng, bãi lá cờ… rồi tiến quân vào chân đồi bãi Dược là nơi ém quân chờ thời cơ xung trận.
Sau đó lễ vật thờ và các cuộc tế lễ lần lượt diễn ra. Lễ vật dâng thánh ở bãi Dược cũng được chuẩn bị chu đáo, đúng nghi thức và đẹp mắt.
Sau tế lễ mừng công thì tiếp đến là lễ đảo cờ lần một và lần hai. Lễ đảo cờ đặc trưng cho 2 lần đi đánh giặc của tướng quân Vũ Thành. 27 lá cờ được chia thành hai hàng ở trước kiệu thánh, 13 lá một hàng, còn 1 lá cắm riêng một chỗ. Các trai đinh của Giáp đăng cai ở đúng vị trí và sẵn sàng chờ lệnh đảo cờ. Khi lệnh phát, 13 lá cờ bên tả chạy sang chỗ của 13 lá cờ bên hữu và ngược lại. Thời gian đảo cờ rất nhanh, cự ly chạy bên này sang bên kia là 100m, nên các trai đinh phải vận động nhanh nhẹn. Đảo cờ là hình thức biểu diễn của một trận đánh. Lễ đảo cờ lần hai được diễn ra vào lúc 13 giờ và cũng tiến trình như vậy, chỉ khác sau lần đảo cờ thứ hai thì rước thánh hồi cung.
Phần hội
Tại bãi Dược, sau khi tế lễ xong các trò chơi được tổ chức, như: đu tiên, đá cầu chinh, kéo co, đẩy gậy, vật cổ truyền, võ dân tộc. Ngày nay còn thêm bóng đá, cầu lông và hát múa. K
hi thánh đã hồi cung thì dưới bóng cây cổ thụ, 2 thảo xá được dựng lên trước sân để chờ đoàn rước vào lễ hỏa xá và lễ mộc dục. Lễ thảo xá là nghi thức hóa sinh cho nhà thánh về cõi vĩnh hằng. Nơi đây chính là nơi con ngựa bạch đưa tướng quân Vũ Thành về hóa tại đó. Để tượng trưng cho sự hóa sinh ấy người ta đã chặt cây gác vào nhau (gọi là thảo xá) đến giờ dậu thì thảo xá được đốt để tiễn thánh về với cõi hư vô. Anh lính của đức thánh được nhân dân tổ chức lễ mộc dục (tắm gội), tẩy hết bụi trần để siêu thoát về nơi tịnh độ. Lễ này được tổ chức ở ao mộc dục và đài mộc dục. Ao mộc dục được tượng trưng là bãi đất bằng có cỏ mọc, đài mộc dục là gò đất trước cổng, xây gạch vuông vắn.
Nghi lễ mộc dục được diễn ra vào tối mồng 8 tháng Giêng, sau lễ hóa thảo xá. Tối mồng 9 tháng Giêng thì tổ chức lễ cầu siêu ở chùa Từ Hả (còn gọi là chùa Thiên Đài) để mãi mãi sinh linh của đức thánh Vũ Thành phù hộ độ trì cho con cháu làm ăn thịnh vượng.
Lễ hội Từ Hả diễn ra nhằm ôn lại quá khứ hào hùng của cha ông ta và tinh thần đoàn kết đấu tranh của dân tộc. Đây là một lễ hội lớn của nhân dân trong vùng nói riêng và huyện Lục Ngạn nói chung. Lễ hội đã lôi kéo thu hút đông đảo quần chúng nhân dân và du khách thập phương về trảy hội.
