1. Thành cổ Bắc Ninh ở đâu
Thành cổ Bắc Ninh là Pháo đài từ thế kỷ 19, đang phục vụ cho mục đích quân sự, cho hành khách tham quan hào nước và cây đa nổi tiếng ngoài trời. Cách trung tâm Thành Phố Hà Nội khoảng 30km, Thành cổ Bắc Ninh là một địa điểm tham quan nổi tiếng ở TP. Bắc Ninh.
Thành cổ Bắc Ninh, công trình kiến trúc nghệ thuật quân sự tiêu biểu của tỉnh Bắc Ninh, được xây dựng từ năm 1805 thời Vua Gia Long, triều Nguyễn, trên địa phận những làng Ðỗ Xá, huyện Võ Giàng, Hòa Ðình (Tiên Du) và làng Yên Xá, huyện Yên Phong (nay thuộc phường Vệ An, TP. Bắc Ninh). Trấn lỵ của trấn Bắc Ninh trước kia ở xã Đáp Cầu thuộc huyện Võ Giàng.
2. Kiến trúc Thành cổ Bắc Ninh
Theo Giáo sư, Tiến sỹ Đỗ Văn Ninh, tác giả sách “Thành cổ Việt Nam”: Thành Bắc Ninh là ngôi Thành cổ đầu tiên của Việt Nam được xây dựng theo đồ án hình lục giác. Về kiến trúc, Thành Bắc Ninh là một trong bốn tòa thành đẹp nhất vùng Bắc Kỳ thời bấy giờ. Thành có diện tích 545.000m2, tường cao 9 thước đắp bằng đất đá, sau thay bằng gạch đá, chu vi dài hơn 532 trượng, chung quanh có hào nước sâu bao bọc. Trong Thành có sắp xếp các bộ phận gồm Doanh trấn thủ, Đài bác vọng, kho thuốc súng, nhà Công đồng. Thời nhà Nguyễn, Thành Bắc Ninh là trung tâm bộ máy cai quản hành chính hai tỉnh Bắc Ninh-Thái Nguyên. Thời thuộc Pháp, xác định rõ vị trí tầm quan trọng của tòa Thành này, ngày 16-5-1925 toàn quyền Đông Dương đã ký quyết định xếp hạng di tích Thành Bắc Ninh là công trình kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu.
Sau cách mạng tháng 8-1945, nhiều lần lãnh đạo Đảng, Nhà nước về thăm, nói chuyện với cán bộ nhân dân tại Thành Bắc Ninh. Năm 1980, Thành cổ được UBND tỉnh Hà Bắc xếp hạng di tích lịch sử, kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu theo Quy định số 144/QĐ-UB ngày 15-3-1980.
Ngày 24-10-1981, UBND tỉnh Hà Bắc có Quy định số 574/QĐ-UB về việc bảo vệ di tích Thành cổ Bắc Ninh. Theo Quy định này khu vực nội thành và dãy hào bao quanh phía ngoài là bất khả xâm phạm. Vùng bao quanh là tường thành và hồ thành không được tùy tiện san lấp, đào bới làm tổn hại đến di tích. UBND tỉnh Hà Bắc giao việc bảo vệ Thành cổ Bắc Ninh cho UBND thị xã Bắc Ninh (nay là thành phố Bắc Ninh) đảm nhận.
Trong thành có sắp xếp những bộ phận gồm Doanh trấn thủ, Ðài bác vọng, Kho thuốc súng, Nhà công đồng. Ở sáu góc thành đều có pháo đài nhô ra ngoài, theo kiểu dáng điển hình vô-băng (vauban). Đây là một thành lớn, sau thành Thành Phố Hà Nội, chứng tỏ sự quan tâm nổi biệt của triều Nguyễn nếu với tầm quan trọng mọi mặt của đất Bắc Ninh.
3. Lịch sử Thành cổ Bắc Ninh
Tháng 2 năm Giáp Tý (1804), vua Gia Long cho dời trấn lỵ cũ đến xã Lỗi Đình thuộc huyện Tiên Du.
Lúc đầu, thành Bắc Ninh chỉ được đắp bằng đất, cho tới năm Minh Mạng thứ 6 (1825), thành được xây lại bằng đá ong và cuối cùng xây lại bằng gạch vào thời Thiệu Trị (1841). Thành xây tại chỗ giáp giới của 3 xã thuộc 3 huyện là Đỗ Xá (huyện Võ Giàng), Khúc Toại (huyện Yên Phong) và Lỗi Đình (huyện Tiên Du).
Trong lịch sử đấu tranh của dân tộc Việt Nam, thành cổ Bắc Ninh từng là một vị trí quân sự đặc biệt quan trọng, nằm trong tuyến phòng thủ phía Bắc, bảo vệ Thủ đô, ngăn chặn các đạo quân xâm lược trước cửa ngõ Kinh thành Thăng Long. Đây cũng là một trung tâm chính trị, quân sự, là lỵ sở của trấn Kinh Bắc (nay là tỉnh Bắc Ninh). Thành cổ Bắc Ninh cũng là nơi ghi dấu những sự kiện gắn với quá trình phát triển của tỉnh và phong trào cách mạng của tỉnh Bắc Ninh do Đảng ta lãnh đạo.
Đây là ngôi Thành cổ trước tiên của Việt Nam được xây dựng theo đồ án hình lục giác. Về kiến trúc, Thành Bắc Ninh là một trong bốn tòa thành đẹp nhất vùng Bắc Kỳ thời bấy giờ. Thành có diện tích 545.000m2, tường cao 9 thước đắp bằng đất đá, sau thay bằng gạch đá, chu vi dài hơn 532 trượng, chung quanh có hào nước sâu bao bọc.
Toàn bộ khuôn viên thành cổ Bắc Ninh hiện nay do Trường Sĩ quan chính trị (Bộ Quốc phòng) quản lý, sử dụng. Do chiến tranh và sự xâm lấn của con người trong nhiều năm qua đã làm cho di tích bị xuống cấp nghiêm trọng. Dấu tích còn lại của thành cổ Bắc Ninh là ba cổng thành, một phần bờ thành và dãy hào sâu, hai khẩu súng thần công, trong đó nổi bật là cổng tiền với đài gác vọng, cột cờ cao gần 20m.
4. Khám phá Thành cổ Bắc Ninh
Xung quanh có hào rộng 4 trượng sâu 5 thước. Thành có 4 cửa mỗi cửa đều có cầu đi qua hào. Cổng Tiền ở phía Nam, cổng Hậu ở phía Bắc, cổng Đông ở phía bên tả và cổng Tây ở phía bên hữu. Mỗi cổng đều có xây cầu đi qua hào ngoài. Sách “Bắc Ninh tỉnh địa dư” ghi: “Ba cổng Tiền, Hậu, Hữu ở phía trong được xây năm Ất Dậu (1805), phần trên, phía dưới của những cổng đó cũng như những tường sát bên làm bằng đất, gạch, đá.
Bên trong cổng có nhiều nhà lợp ngói, những cổng bên trái ở phía trong được xây năm Giáp Tuất (1814) làm bằng đất, phía bên trên có Cầu ba gian lợp ngói. Cổng Tiền là cổng chính của thành nên được xây dựng cao to nhất. Qua cổng Tiền là đến cột cờ xây gạch, độ cao 17m, gần bằng cột cờ thành Thành Phố Hà Nội. Cổng thành mở theo mùa. Ngày xuân lính mặc quần áo đỏ, đeo gươm. Mùa nắng mặc quần áo vàng, đeo cung. Ngày thu mặc quần áo trắng vác súng. Mùa Đông mặc quần áo đen, vác giáo.Ở sáu góc thành đều có pháo đài nhô ra ngoài, theo kiểu dáng điển hình Vauban.
Bao quanh thành Bắc Ninh, nhà Nguyễn còn cho xây nhiều công trình như: Chuyển Văn Miếu từ Thị Cầu về xây ở đỉnh núi Phúc Sơn, tu bổ Đàn Khải Thánh; năm Minh Mệnh thứ 14 xây Đàn Xã Tắc ở Lỗi Đĩnh, Đàn Tiên Nông ở Y Na; năm Minh Mệnh thứ 18 dựng trường học ở Đỗ Xá, năm Minh Mệnh thứ 21 lập miếu Hội Đồng ở Lỗi Đĩnh; năm Thiệu Trị thứ nhất xây miếu Thành Hoàng cũng ở Lỗi Đĩnh.
Thành Bắc Ninh là công trình đồ sộ và kiên cố, đồng thời là trung tâm bộ máy hành chính cai trị của nhà Nguyễn ở tỉnh Bắc Ninh. Tại đây đã ra mắt nhiều sự kiện lịch sử quan trọng của tổ quốc và của tỉnh. Thời nhà Nguyễn, Thành Bắc Ninh là trung tâm bộ máy cai quản hành chính hai tỉnh Bắc Ninh -Thái Nguyên.
Thời thuộc Pháp, thị xã Bắc Ninh là cứ điểm trọng yếu về mặt quân sự ở Bắc Kỳ. Khu vực nội thành bị giải tỏa để lấy chỗ đóng quân. Những đồi cao ở Đáp Cầu, Thị Cầu trở thành pháo đài kiên cố. Quân Pháp tập trung ở đây khá đông, thường xuyên khoảng 2.000 tên. Lính lê dương, pháo thủ, hậu cần đóng tại Đáp Cầu, Thị Cầu. Lính khố đỏ đóng trong thành Bắc Ninh, lính khố xanh đóng ở đầu phố Ninh Xá.
Song song với việc củng cố căn cứ quân sự, thực dân Pháp còn cho xây dựng nhiều công trình dân sự và thương mại như Sở Thương Chính, Công Chính, Địa chính, Bưu điện, Ngân hàng, Sở Canh nông, Trường học… Bộ mặt phố xá, chợ bến, nhà cửa, dinh thự đã có rất nhiều nhiều đổi mới. Hoạt động thương mại kinh doanh của Bắc Ninh đã khá sôi động, sầm uất. Đến năm 1938, Bắc Ninh trở thành thành phố thứ năm của Bắc Kỳ đứng sau Thành Phố Hà Nội, Hải Phòng, Nam Định, và Hải Dương.
Ngày nay, thành cổ Bắc Ninh là điểm du lịch quyến rũ được nhiều hành khách gần xa về thăm. Theo kinh nghiệm du lịch Bắc Ninh, bạn cũng có thể kết hợp tham quan chùa chiền với khám phá ngôi thành cổ kính đẹp nhất Bắc Kỳ.
