1. Đền thờ Chế thắng Phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu ở đâu
Cách thành phố Hà Tĩnh chừng 50km về phía Nam, người dân Hà Tĩnh không ai chưa từng biết đến đền thờ Chế thắng Phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu, hay còn gọi với tên khác là đền Bà Hải. Ngôi “đền thiêng nơi cửa biển” nằm uy nghi, trầm mặc trên nền cát pha, quay mặt về hướng đông nam, nơi nhìn ra sẽ thấy được mây núi biển trời giao thoa, hòa hợp.
Thuộc xã Kỳ Ninh, huyện Kỳ Anh – vùng đất khai sơ nổi tiếng với nhiều kỳ tài của Hà Tĩnh, đây là nơi thờ phụng bà Nguyễn Thị Bích Châu, cung phi của Vua Trần Duệ Tông (1337 – 1377). Người đời biết đến bà với sắc đẹp vẹn toàn, tài trí thông tuệ, là người phụ nữ có chí khí với quốc gia, đất nước cho đến lúc hy sinh.
2. Truyền thuyết về phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu
Truyền thuyết kể rằng, Bà Hải tên thật là Nguyễn Cơ, tự Bích Châu, quê ở xã Bảo Lộc, huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định. Trong các bộ sử tuyệt nhiên lại không có tên của vị cung phi này. Nhưng trong các áng văn chương và truyền ngôn, bà là con gái đại thần Nguyễn tướng công, một vị quan rất mực thanh liêm và bà Phạm phu nhân. Năm 40 tuổi mới sinh con, ông bà rất đỗi vui mừng coi con như ngọc, như châu, ngày đêm nâng niu, cho nên đặt tên là Bích Châu.
Từ nhỏ cho đến khi trưởng thành, nàng Bích Châu được cha mẹ săn sóc, dạy dỗ chu đáo về văn chương, đạo lý và được cậu là một võ tướng dạy võ thuật, cung kiếm. Vốn có nhan sắc, nên nàng sớm trở thành người văn võ toàn tài. Đến năm Long Khánh thứ nhất (1373) nàng được Vua Trần Duệ Tông tuyển làm cung phi.
Sách “Truyền kỳ tân phả” của Đoàn Thị Điểm chép lại câu chuyện: “Dịp rằm tháng 8 năm nọ, nhà vua thấy mọi người đi lại mua bán nhộn nhịp vui vẻ, cảnh trí thật là ngoạn mục, nhà vua liền nghĩ ra một vế đối rằng:
“Thu thiên họa các quải ngân đăng nguyệt trung đan quế”. (Tức: “Trời thu gác tía/Treo đàn bạc, quế đỏ trong trăng”).
Trong lúc các quan lại đang suy nghĩ thì Bích Châu đã đối lại rằng:
“Xuân sắc trang đài khai bảo kính, thủy đê phù dung” (Tức: “Sắc xuân đài trang mờ gương báu, phù dung đáy nước”).
Nhà vua nghe được liền tấm tắc khen. Và từ vế đối này, nàng được vua kén vào cung, lấy hiệu là Phù Dung. Nàng được vua rất mực yêu quý. Là phụ nữ, nhưng cái khí phách của nàng lấn át và làm lu mờ các đấng tu mi nam tử, cho dù họ là bậc minh quân, là loài thủy quái hay là những nhân vật đời thường.
Đối nghịch với Vua Trần Duệ Tông do dự và mềm yếu, nàng Bích Châu tỏa sáng bởi sự thông tuệ và quyết đoán. Trong tác phẩm của Đoàn Thị Điểm, Bích Châu còn là người phụ nữ tài sắc vẹn toàn và có chí khí, quyết sống chết với tấc lòng trung quân ái quốc.
Lúc bấy giờ, chế độ phong kiến nhà Trần suy vong, nhân tài không được trọng dụng, Quý phi Nguyễn Thị Bích Châu thảo bản “Kê minh thập sách” dâng lên nhà vua, được vua khen là thông tuệ.
“Kê minh thập sách” nàng đã đưa ra được những điểm trọng yếu nhất, thiết thực nhất về đường lối chính trị, văn hóa, quân sự để có thể giúp vua trị vì đất nước. “Kê minh thập sách” không chỉ phù hợp với thời đại của nhà Trần lúc bấy giờ mà còn có giá trị to lớn đối với các thế hệ sau này.
Khi Vua Duệ Tông muốn cất quân đánh Chiêm Thành, bà lại cùng Ngự sử Lê Tích hết sức can ngăn, vua vẫn không nghe. Bà bèn xin theo hầu vua. Đến cửa bể Kỳ Hoa, sóng gió nổi lên cản trở đoàn chiến thuyền, Bích Châu xin tự hiến mình cho giao thần để cứu ba quân. Bà nhảy xuống biển, tự nhiên gió im, sóng lặng. Nhưng lần ấy, Vua Duệ Tông bại trận và chết trong quân. Đó là ngày 23 tháng Giêng năm Đinh Tỵ (1377).
Trong dân gian, người ta luôn tâm niệm rằng nàng Bích Châu chính là hiện thân cho hình ảnh người phụ nữ thời phong kiến chịu nỗi oan ức khó mà phân định. Đó là nỗi oan của phận nữ nhi khí phách hơn người, ngang cường chí khí, bởi nặng lòng trung quân ái quốc mà chấp nhận gieo mình nơi đầu sóng.
Dù là tình nguyện thì sự hy sinh của bà cho đến nay, theo nhiều nhà nghiên cứu lịch sử, vẫn mang âm hưởng oan nghiệt, dù rằng cái oan này khác với nỗi oan của nàng Mị Nương trong Người con gái Nam Xương.
Ngày nay, khi đến đền Bà Hải, người ta thấy được hai câu đối trước cửa đền để ghi nhớ về vai trò của bà trong lịch sử:
“Kê Minh Thập Sách thánh trí truyền lưu phù Việt Quốc
Chế thắng Phu nhân Mẫu ân vĩnh bảo hộ Nam dân”
(Tức: “Kê Minh Thập Sách trí tuệ thánh hiền truyền lưu phù nước Việt
Chế thắng Phu nhân ơn mẹ dài lâu gìn giữ giúp dân Nam”).
3. Lễ hội đền Chế thắng phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu
Hàng năm cứ ngày 11, 12 tháng 2 âm lịch, giữa tiết trời ấm áp Nhân dân địa phương và du khách thập phương lại cùng hẹn nhau về thôn Tam Hải tế lễ giỗ Chế thắng phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu với lòng tôn kính trang liệt nữ. Lòng thành và tâm linh của những người đi lễ đã làm cho huyền tích về vị Loan Nương Thánh Mẫu (như dân gian tôn thờ) ngày càng sáng đẹp trong lòng dân chúng và ngày giỗ Thánh Mẫu đã trở thành một lễ hội linh thiêng của bà con vùng biển cửa.
Theo các cụ cao niên trong xã thì vào tối 11/2 (âm lịch), tại đền thờ Thánh Mẫu sẽ có lễ tiên thường, cáo tế. Trong đó, cỗ tế là cỗ thục (cổ chín), có xôi, thịt lợn và gà luộc. Suốt đêm hôm đó, các chức sắc, hào lão sẽ chia nhau túc trực hương đèn. Một số trai tráng cũng được cắt cử ở lại đền. Sau buổi tế, làng rước linh vị ra bờ sông dự hội chèo bơi hầu Thánh Mẫu. Khi Thánh mẫu được rước ra đến nơi thì người dân đã ken kín cả bờ sông. Cờ mở, trống giong 3 hồi thì thuyền xuất phát, theo nhịp mõ và mái chèo rắn chắc, thuyền cứ thế mà lao vút. Khi lễ hội kết thúc, làng lại rước linh vị Thánh Mẫu trở về đền.
Khi mâm cỗ đã bày biện xong xuôi, trong không khí ấm áp, giữa biển biếc, trời xanh, một đội thuyền chèo từ ngoài biển cập bờ, cũng đúng lúc ấy, đội hành lễ bắt đầu lễ rước hương án và kiệu vào phía bàn thờ. Phía trên bàn thờ là các lễ vật được dân làng bày biện rất đẹp. Lễ được tổ chức thiêng liêng và trang trọng theo đúng các nghi thức thời xưa, có vị chủ tế, bồi tế, đủ các nghi trượng và phường hiếu nhạc. Bước vào phần hành lễ, không khí bỗng trở nên trang nghiêm, những tiếng nói cười xôn xao không còn, ngay cả từng hơi thở người ta cũng cố cho thật khẽ khàng.
Bài văn tế do vị bồi tế trịnh trọng đọc trước bàn thờ Thánh đã làm xúc động lòng người dự lễ vì tiết nghĩa của trang liệt nữ. Xong phần tế lễ và dâng hương ở trước cửa đền là phần rước hương án và vật lế lễ vào điện chính. Dường như đến đây lòng ai cũng trở nên hiền hoà nên dù rất đông nhưng không có cảnh chen lấn, xô đẩy nhau, họ cứ lần lượt, lần lượt đến điện thờ dâng hương lên Thánh Mẫu.
Bên cạnh tục dâng bánh chưng thờ Thánh Mẫu và lễ tế Lục ngoạt, trong phần hội được tổ chức sôi nổi với đa dạng các trò chơi dân gian, truyền thống địa phương, thu hút đông đảo người dân địa phương và du khách thập phương về tham gia cỗ vũ.
Trải qua non 7 thế kỷ, tấm gương hy sinh oanh liệt của Chế thắng phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu năm nào cũng vang lên giữa sóng nước Kỳ Anh nhưng chẳng năm nào người ta lại không chăm chú lắng nghe như thể mới lần đầu được nghe. Và những chuyện kể về bà ngày càng trở nên đẹp đẽ, huyền bí và linh thiêng. Ngày giỗ của bà hàng năm đã trở thành lễ hội của bà con vùng biển cửa, khách thập phương cũng chờ đợi ngày này để nô nức đưa nhau về dự lễ.
